Homo Economicus
Yazımda Homo Economicus’un özelliklerinden bahsedecek, daha sonra bazı soruları cevaplamaya çalışacağım.
Tanım
Klasik bir terim olarak Homo Economicus’dan başlayalım. Bildiğimiz gibi ekonomik insan anlamına gelmektedir. İlk olarak 19. yy sonlarında John Stuart Mill’in ekonomi politiğe ilişkin çalışmasını eleştirenler tarafından kullanılmıştır. Karakteristik özellikleri mükemmel derecede rasyonel ve bencil olması, buna bağlı olarak da üretici ve/veya tüketici olarak hep çıkarlarına en çok hitap eden şeyi seçmesidir.
Sosyal ve çevresel sorunları önemsemez, eğer bir sorunun çözümü Homo Economicus’a bireysel olarak fayda sağlamıyorsa bu sorunu çözmek için uğraşması pek beklenmeyeceği gibi kendi çıkarlarına uygun olan şey başka insanlar için sorunlara yol açacaksa bu şeyi gerçekleştirmek için tereddüt etmez.
İnsan bu modelde oldukça basitleştirilip bireysel özellikleri fazlasıyla ön plana çıkarılmıştır ve aldığı bütün kararları tamamen akılcı bir şekilde ve doğru alabildiği varsayılmıştır. Bu model geçmişte fazlaca kullanılsa da günümüzde psikolojinin gelişmesi ve küresel ısınma gibi insanın ekonomik yönelimiyle ve sosyal tercihleriyle oldukça ilişkili sorunların/tehditlerin ortaya çıkmasıyla Homo Economicus modeli yetersiz bulunmaya ve eleştirilmeye başlanmış yeni, daha kapsamlı ve insanlığın yeni sorunlarının çözümünde kullanılabilecek model arayışları ortaya çıkmıştır.
Gerçek hayatta var olabilir mi?
Sıra “Sizce Homo Economicus gerçek hayatta var olabilir mi?” sorusunda. Homo Economicus’un oluşturduğu bireylerde sevgi, arkadaşlık, merhamet, kıskançlık, nefret, öfke gibi duygular göz ardı edilmiştir.
Bu duyguların bireyin yaşantısına büyük etkileri olmaktadır ve insan kararlarını verirken bu duygulardan kendini tamamen arındırarak tam anlamıyla rasyonel kararlar veremez. Örneğin bir birey diğer ürünlerden daha kalitesiz olan veya fiyatı daha fazla olan bir ürünü sırf çocukluğunu çağrıştırdığı için tercih edebilir. İnsan sosyal bir varlıktır ve duygularını istese de Homo Economicus seviyesinde geri plana atamaz. Bu etkileri hesaba katarsak Homo Economicus var olamaz.
Homo Economicus’un karar almada öncelikle kendi çıkarlarını düşünmesi bence pratikteki gerçek insanın karar alma mekanizmasıyla örtüşmektedir. Gerçek insanda bir karar alacağı zaman öncelikli çıkarlarını düşünür. Fakat gerçek insan Homo Economicus’dan her alandan çok daha karmaşık ve bu karmaşıklığın sonucu olarak kusurludur. Bir karar alacağı zaman tamamen akılcı olabileceğini düşünmüyorum.
Örneğin bir çocuğa bir arabanın çarpmak üzere olduğunu ve bir bireyin bu çocuğa onu zamanında kurtarabilecek kadar yakın olduğunu, fakat çocuğu kurtarmaya çalışırken kendisinin de zarar görebileceğini varsayalım.
Eğer bireyimiz Homo Economicus olursa çocuğu kurtarması durumunda kendine bir faydanın gelmeyeceği gibi zarar görebileceği ihtimali olduğu için çocuğu kurtarmak için girişimde bulunmayacaktır. Fakat birey gerçek bir insan olduğunda çocuğun kurtarılması için hamle yapılmasının olasılığının yüksek olduğunu düşünüyorum. Günümüzde çevreyi korumak için örgütlerin kurulması, çevre aktivistlerinin var olması da bence Homo Economicus ve gerçek insan arasında kesinlikle bir fark olduğunun kanıtıdır.
Bir önceki paragrafta bahsettiğim gibi karar verme mekanizmam benzese de kendimi tam anlamıyla bir Homo Economicus olarak görmüyorum. Ben, bana kalırsa duyguları ve sosyal hayatı da karar verme mekanizmasını etkileyen, daha karmaşık bir varlığım.
Yazar Profil: Elif Eda Güneş
